25 wrz Przyczynek do historii szachów w Żninie i województwie kujawsko – pomorskim
W ostatnich latach jednym z dwóch najsilniejszych klubów w województwie kujawsko – pomorskim jest ŻTMS Baszta Żnin – V miejsce w ekstraklasie w 2012 roku i IV miejsce w 2013 roku. W najwyższej klasie rozgrywek gra też UKS Rotmistrz Twoja Szkoła Grudziądz.
Okazuje się, iż prawdopodobnie najstarsza wzmianka o szachach z terenów obecnego województwa kujawsko – pomorskiego dotyczy Żnina i to z okresu średniowiecza (!). Janko z Czarnkowa w swojej kronice zapisał: „Roku Pańskiego 1372, w piątek przed Narodzeniem Chrystusa, grałem w szachy razem z innymi w Żninie, rano zaś w sobotę, w wigilię Tomasza apostoła wyjechałem do Gniezna, dla otrzymania czterdziestu grzywien groszy, które czcigodny ojciec Jarosław, gnieźnieńskiego kościoła arcybiskup, był mi pożyczył – a widział wtedy jeszcze zupełnie dobrze – stamtąd zaś posłałem dalej do Poznania i po załatwieniu niektórych spraw w wigilię wigilii, w śniadaniowej porze do Żnina wróciłem” ..
Autor tego zapisu Janko z Czarnkowa (około 1320-1386/1387) był podkanclerzym koronnym (1366-1371) i archidiakonem gnieźnieńskim. Kronika jego autorstwa obejmuje lata 1370-1384. Na rok 1372 przypadało w Polsce panowanie Ludwika Węgierskiego (1370-1382).
Żnin w tym czasie był w posiadaniu arcybiskupstwa gnieźnieńskiego (własność kościoła od 1136 roku – Bulla Gnieźnieńska). Podany tekst został umieszczony w 15 rozdziale „O oślepnięciu Jarosława, arcybiskupa gnieźnieńskiego” (Jarosław Bogoria ze Skotnik był arcybiskupem gnieźnieńskim w latach 1342-1374). Podane elementy chronologiczne należą do roku 1371, gdyż wigilia Tomasza przypadająca w sobotę wypadała właśnie wtedy. Janko z Czarnkowa pisał swoją kronikę w latach 1377-1386, mógł się zatem pomylić odnośnie wydarzeń sprzed kilku lat.
Na podstawie relacji o oślepnięciu arcybiskupa ustalono autora dzieła. Kronikarz kończy przedstawiony wyżej wątek w następujący sposób: „Tam gdy od niektórych osób posłyszałem, iż arcybiskup oślepł, nie dałem zrazu temu wiary, aż dopiero gdy tegoż dnia przybyłem z (miasta) Żnina i wszedłem do niego razem z innymi panami, aby z nim zasiąść do obiadu, on posłyszawszy nas, rzekł do mnie: archidiakonie, oto nic nie widzę!” . Archidiakonem gnieźnieńskim był w tym czasie Janko z Czarnkowa.
Janko z Czarnkowa sugeruje, iż w wyżej wymienionej miejscowości byli także inni szachiści, analizując dane odnośnie charakteru miasta – własność kościoła, zapewne także wywodzili się ze stanu duchownego. Miejscem, w którym zatrzymał się archidiakon była prawdopodobnie żnińska kuria arcybiskupia wzmiankowana już w 1233 roku, dalej w 1358 roku . Innym miejscem gdzie grali duchowni mógł być pobliski klasztor dominikanów z kościołem pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela ufundowany przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława, a ukończony w 1339 roku.
Przyjęcie przez Polskę chrześcijaństwa w 966 roku spowodowało osiedlanie się w kraju zakonów, które były ogniskiem kultury i nowości płynących z macierzystego zachodu Europy. Zakonnicy i księża oddawali się rozrywce szachowej, która miała w tym czasie charakter ekskluzywny. Grano bardzo namiętnie, także na pieniądze. Na zachodzie kontynentu prawodawstwo wkroczyło w XI wieku, gdy wydano zarządzenie biskupa Otto Sully zabraniające duchowieństwu grać w szachy, a nawet posiadania figur szachowych .
Za czasów Kazimierza Wielkiego zabraniano grać kości czy w szachy o pieniądze, co świadczyło o popularności tych rozrywek skoro i tu zajęło się nimi prawo. Podobne zarządzenia wydał w XIII wieku kościół w stosunku do księży i zakonników .
Najważniejszym odkryciem dotyczącym historii szachów w Polsce było odnalezienie w 1962 roku w Sandomierzu kompletu bierek bez trzech pionków, pochodzących z końca XI lub pierwszej połowy XII wieku („szachy sandomierskie”).
Na zachodzie Europy po ukształtowaniu stanu rycerskiego gra w szachy należała do głównych przymiotów każdego rycerza, który musiał wykazać swe umiejętności w jeździe na koniu, pływaniu, strzelaniu z łuku, gimnastyce, ptasznictwie, wierszowaniu i szachach. W czasie trwania polskiego średniowiecza królewska gra nie była na takim piedestale, ale faktem jest, iż wiele rodów przyjmowało herby z elementami szachownicy, części szachownicy lub poszczególnych figur .
Na podstawie tych faktów można przypuszczać, iż w Żninie potrafiono grać w szachy już w średniowieczu, a Janko z Czarnkowa rozgrywał partie szachowe w 1371 lub 1372 roku w wąskim gronie żnińskiego duchowieństwa.
1. Janko z Czarnkowa, Kronika, 2002, s. 22 (WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL).
2. Ibidem.
3. J. Topolski, Żnin – 700 lat dziejów miasta, BTN Bydgoszcz 1965, s. 44.
4. C. Sikorski, Zarys dziejów Żnina, Żnińskie Towarzystwo Kulturalne 1990, s. 22.